In 2021 publiceerden we het boek: Lokale verkiezingen winnen zonder deelnameplicht. In hoofdstuk 1 schetsten we wat er gaat veranderen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2024. Omdat er in de tussentijd nieuwe aanpassingen en toevoegingen zijn gedaan, vindt u hier een actueel overzicht. Naast de afschaffing van de leerplicht kwamen veel andere zaken aan de orde.
Inhoud: Hoe anders zullen de verkiezingen van 2024 zijn?
Nieuwe regels voor gemeenteraadsverkiezingen in 2024:
- Gemeenteraadsverkiezingen zonder stemplicht.
- Niet langer lijststemmen herverdelen.
- Kiezen de kiezers rechtstreeks de burgemeester?
Andere toekomstige wijzigingen:
- Toneel spelen.
- Kondig de stemresultaten van elk stembureau aan.
- De hoogste uitbetaling van de campagne.
- Verboden of gereguleerde reclamemiddelen.
- De achternaam van de kandidaat op het stembiljet.
- Wanneer gaan deze nieuwe regels in?
Nieuwe regels voor lokale verkiezingen in 2024:
In september 2019 werd een nieuwe Vlaamse regering gevormd onder leiding van premier Jan Jambon ”N-VA”. Onderhandelingen tussen CD&V, Open VLD en N-VA resulteerden in het akkoord van de Vlaamse Unie.
Lees ook: Waar gaat het belastinggeld naar toe in België?
Het akkoord bevat de hoofdlijnen voor de legislatuur 2019-2024. In het 303 pagina’s tellende document valt meteen een passage over lokale en provinciale verkiezingen op: “Ook politici moeten mee met de tijd. Burgers krijgen meer inspraak bij lokale verkiezingen. Burgers meer invloed geven op de verkiezing van burgemeesters.” De strekking van deze paar zinnen zal echter een grote impact hebben op alle lokale politici in Vlaanderen, aangezien het spel de regels veranderen.
We richten ons op drie verschillende onderdelen die in dit hoofdstuk uitgebreid worden toegelicht. Het eerste besluit was de afschaffing van de stemplicht. De tweede beslissing was om de lijststemming te annuleren. Een derde beslissing betreft het wijzigen van enkele regels die bepalen wie burgemeester mag worden.
Ruim een jaar na het voorstel van het Vlaams Unieakkoord zijn de eerste stappen gezet om deze intentie waar te maken. Eind juli 2020 keurde de Vlaamse regering een voorontwerp van decreet goed dat de lokale en provinciale kiesregels fundamenteel wijzigt.
Het afschaffen van de stemplicht zal de meest tastbare beslissing zijn in politieke marketing en campagnes, maar ook andere veranderingen springen in het oog. We lichten ze hieronder kort toe, voordat we dieper ingaan op de gevolgen voor lokale politici met ambities om hun gemeente of stadsgordel te veroveren.
Gemeenteraadsverkiezingen zonder stemplicht:
De stemplicht is een wettelijke vereiste dat elke kiesgerechtigde burger in België moet deelnemen aan verkiezingen. Dit betekent: naar het stembureau gaan, het stembureau betreden, stemmen (kan ook blanco), het stembureau verlaten, het stembiljet in de stembus stoppen.
Kortom, iedereen die kiesgerechtigd is, moet op de verkiezingsdag naar een stembureau gaan om te stemmen.
Lees ook: Hoeveel mag je contant betalen in België in 2023?
In feite is het verplicht stemmen. Maar aangezien stemmen geheim is, weet niemand of u een geldige of ongeldige stem uitbrengt.
In de praktijk is stemplicht dus aanwezigheidsplicht. Burgers die zich niet aan deze verplichting houden, krijgen zelfs proces-verbaal. In de praktijk worden anonieme kiezers zelden vervolgd, blijkt uit een artikel van de FOD Justitie in Het Laatste Nieuws.
De herziene regels zijn dan ook van toepassing op lokale en provinciale verkiezingen. Vanaf 2024 is er stemrecht, geen stemplicht. Bij regionale, federale en Europese verkiezingen blijft stemmen verplicht. Sinds 1893 is de aanwezigheidsplicht in de Belgische grondwet vastgelegd.
De plicht werd destijds ingevoerd om kiezers uit de lagere sociale klasse te beschermen tegen hun vaak rijkere werkgevers. Ze kunnen vragen om niet te stemmen, waardoor ze hun gunstige sociale status niet verliezen.
De roep om afschaffing van deze verplichting wordt vaak gehoord in het licht van verbeteringen in de verdeling van arbeid en kapitaal.
Bij de Liberale Partij Open VLD bijvoorbeeld is die plicht al langer een doorn in het oog. Uiteindelijk voerde de partij aan dat de verplichting in strijd was met de individuele keuzevrijheid van Belgische burgers.
Politici van andere partijen hebben zich in het verleden ook kritisch uitgelaten over stemplicht, aangezien de meeste landen in de EU geen verplichte verkiezingen hebben.
Niet langer lijststemmen herverdelen:
Naast de afschaffing van de stemplicht, schaft de Vlaamse regering het lijststemmen af. Een lijststem is de plek bovenaan de lijst die kiezers aanvinken als ze akkoord gaan met de volgorde van de kandidaten op de lijst.
Het is in feite de tegenhanger van stemmen met voorrang, en biedt in de eerste plaats een voordeel voor de voornaam op de lijst. Samengevat komt het hierop neer: alle lijststemmen (verzameld door alle stemmen, alleen lijststemmen voor bepaalde partijen) komen samen in één “pot”.
Een derde van het prijzengeld wordt vervolgens verdeeld onder de kandidaten op de lijst. De toewijzing begint door op kandidaat 1 te stemmen tot hij/zij voldoende stemmen heeft. Dit wordt gevolgd door hetzelfde proces voor Kandidaat 2, enzovoort. Meestal is de “pot” voor Kandidaat 3 leeg.
Zoals uit de hierboven beschreven procedure kan worden afgeleid, levert lijststemmen dus een belangrijk voordeel op voor de verkiezing van de eerste drie namen op de lijst.
Dit zogenaamde “pot”-systeem werd afgeschaft bij lokale en provinciale verkiezingen. Dat betekent echter niet dat stemmen op lijsten verdwijnen. Je kunt nog steeds een punt bovenaan de lijst kleuren, maar het telt maar als één stem voor die partij.
Het betekent wel dat uw positie op de lijst u geen voorsprong meer geeft. Alleen voorrangsstemmen tellen mee voor het verkrijgen van een zetel in de gemeenteraad.
Dit is een zeer ingrijpende maatregel. Dus een slechte plek op de lijst betekent niet langer dat je misschien geen zetel in de gemeenteraad krijgt, want wie meer voorkeurstemmen krijgt dan de partijleider, neemt effectief de macht over.
Kiezen kiezers rechtstreeks burgemeesters bij gemeenteraadsverkiezingen?
Ten derde werd ook besloten dat de kandidaat die in de coalitie de meeste voorkeurstemmen kreeg, vanaf 2024 automatisch burgemeester wordt. In de praktijk heeft dit na verkiezingen meestal geen effect.
Tijdens onderhandelingen krijgt de populairste kandidaat uit het grootste blok bijna altijd de riem. Dit besluit zal op zijn beurt leiden tot grote veranderingen in de legislatuur. In veel steden heeft een aftredende burgemeester de afgelopen jaren zijn sjerp overgedragen aan zijn ‘opvolger’, vaak als informeel gebruik. Op die manier kunnen opvolgers zich voorbereiden op de komende verkiezingen.
In het nieuwe plan kan in de eerste vier jaar alleen het plan met het op één na hoogste aantal prioriteitsstemmen worden gelanceerd. Kiezen wie de burgemeester zal opvolgen is moeilijker geworden.
Dit kan alleen op basis van een akte van erfopvolging van de afgelopen 2 jaar. Een andere beslissing van de Vlaamse regering die hiermee verband houdt, is het initiatiefrecht.
Rechts geeft supporters die de meeste stemmen krijgen in een deelgemeente of stad de tijd om te proberen een coalitie te vormen in de twee weken na de verkiezingsdag. Veertien dagen later ging de fakkel over op de op een na grootste partij om het uit te proberen.
De rode draad door deze besluiten is dat de macht van politieke partijen is afgenomen en de macht van kiezers is toegenomen.
- Een goede plaats op de lijst is slechts een compliment van de partij en geen garantie voor een zetel in de gemeenteraad.
- Degenen die “opeenvolgende burgemeesters” willen zijn, moeten stemmen krijgen. Goede contacten met de zittende burgemeester helpen je niet halverwege de legislatuur.
- In gevallen waarin stemmen niet verplicht is, moeten kiezers worden gestimuleerd om naar de stembus te komen. De neerwaartse trend in de opkomst bij alle verschillende verkiezingen voorspelt al een scherpe daling in 2024.
De beslissingen van de Vlaamse regering, op initiatief van Vlaams minister van Binnenlandse Zaken Bart Somers ”Open VLD”, zijn dan ook zeer hard op lokaal niveau. Er zijn verschillende voorbeelden van zittende burgemeesters die niet aan de macht zouden zijn geweest als deze regels in het verleden op hen van toepassing waren geweest. Mediteren over het verleden of wat er had kunnen gebeuren heeft nu weinig zin.
Beter is het om de vraag hardop te stellen: wat zijn de implicaties voor de toekomst? Dit is de kern van dit boek. We beschrijven kort de uitdagingen die deze nieuwe regels met zich meebrengen en belichten aspecten van moderne politieke bewegingen.
Extra wijzigingen in de toekomst:
Ook staatssecretaris Bart Somers heeft onlangs een nieuwe nota opgesteld. Dit is nog niet besproken in het parlement, maar de belangrijkste onderwerpen voor uw campagne zijn de volgende:
Volmacht:
Bij de lokale verkiezingen van 2024 behoort het systeem van “coöpterende” volmachten tot het verleden. Bent u voor uw werk in het buitenland of kunt u door ziekte niet stemmen, dan kunt u toch een volmacht geven. Het is een verklaring op erewoord, zonder verdere onderbouwing, u kunt uw stem uitbrengen op iemand anders en de verklaring verdwijnt.
Aankondiging van de verkiezingsuitslag door het stembureau:
Tot nu toe zijn alleen de algemene resultaten van de partij bekendgemaakt bij de gemeenteraadsverkiezingen. Je kunt het vergelijken met het feit dat de Vlaamse verkiezingen enkel de globale uitslag van heel Vlaanderen bekend maken, en dat zal iedereen raar vinden.
Vanaf de gemeenteraadsverkiezingen op 13 oktober 2024 moet het mogelijk zijn om de uitslag per stembureau bekend te maken. Dit is een interessant gegeven voor zowel politici als burgers. Deze nieuwe informatie zou kunnen worden gebruikt bij toekomstige regionale en federale verkiezingen.
Doordat de uitslag per stembureau wordt vrijgegeven, kunnen politieke partijen meer inzicht krijgen in welke buurten ze goed of slecht scoren. Vooral in grote steden is het soms niet duidelijk welke gebieden hoog scoren.
Met informatie van elk stembureau kunnen ze zich specifiek richten op een bepaalde wijk, of juist bepaalde wijken links laten liggen omdat er weinig of geen winst te behalen valt. Bekijk ook in welke buurten of gebieden elke kandidaat hoog scoorde.
Dit kan interessant zijn bij de vorming van bovenlokale kieslijsten. Partijen kunnen nauwkeuriger kiezen welke kandidaten het over steden heen goed doen dan kandidaten die slechts in enkele districten heel hoog scoren. Dit kan ook een positief effect hebben op het beleid. De uiteindelijk gekozen kandidaat kan zien in welke buurten mensen ontevreden zijn en daar iets aan doen.
Ten slotte kan de campagne op sociale media nauwkeuriger worden gevoerd dankzij nieuwe informatie op elk stembureau. Door bepaalde interessegebieden te selecteren, kunnen partijen binnen een kilometer lokaal adverteren.
Om de privacy van burgers te beschermen, is de minimumdrempel 500 kiezers. Als een stembureau geen 500 kiezers heeft, wordt het samengevoegd met een ander stembureau. Ook wordt het voor kiezers interessanter om zich te concentreren op de verkiezingsuitslag. U kunt nu zien hoe elk district of elke wijk stemt, en u kunt dit volgen met interactieve statistieken op de verkiezingsdag.
Topuitgaven voor lokale verkiezingscampagnes:
Tijdens de sperperiode moeten politieke partijen, lijsten en kandidaten zich houden aan beperkende regels bij het voeren van campagnes. Een van die regels is een limiet op de financiële middelen die ze kunnen besteden aan verkiezingspropaganda.
Dit maximumbedrag wordt nu berekend op basis van het aantal kiezers in de betreffende kieskring. Die nummers zullen echter pas beschikbaar zijn in de tweede helft van augustus in een verkiezingsjaar. Dat betekent dat het topbudget pas eind augustus bekend kan worden gemaakt.
De beperkingsperiode gaat in op 1 juli. Het zou logischer zijn om aan het begin van de restrictieperiode het maximale budget te kennen. Daarom is voorgesteld om bij de berekening van het maximumbudget uit te gaan van een “voorlopige kiezerslijst”. Deze voorlopige kiezerslijst geeft de situatie op 1 mei van het verkiezingsjaar weer. Dit zal enigszins afwijken van de definitieve kiezerslijst, die de omstandigheden op 1 augustus weergeeft.
Verboden of gereguleerde promotiemiddelen:
Beperk de manier waarop politieke partijen, lijsten en kandidaat-campagnes worden gecontroleerd. Het decreet van de lokale en provinciale verkiezingen van 8 juli 2011 betreft vooral de inperking van traditionele propagandamiddelen.
Deze zijn echter achterhaald door de technologische middelen die ons vandaag ter beschikking staan. Concreet zullen de volgende punten uit dit verkiezingsdecreet worden geschrapt:
- Het gebruik van commerciële billboards of posters is verboden.
- Niet-commerciële billboards of posters groter dan 4 vierkante meter zijn verboden.
- Verbod op het gebruik van reclameblokken op radio, televisie en bioscoop.
Bij de verkiezingen van 2024 hoeven politici hun zetels in de kiescommissie niet langer te beperken tot 4 vierkante meter. Leiders zijn dus zeker in staat grotere campagnes te voeren die beter zichtbaar zijn voor potentiële kiezers.
Ook het gebruik van commerciële billboards of posters, zoals borden op rotondes, is toegestaan. Bovendien kunnen politici radio, televisie en lokale bioscopen gebruiken om hun boodschap te verspreiden bij de volgende lokale verkiezingen. Dit zal echter voorbehouden zijn aan een select gezelschap, aangezien commercials al snel duizenden euro’s kunnen kosten.
De achternaam van de kandidaat op het stembiljet:
Voor kandidaten van wie de achternaam uit twee of meer namen bestaat en waarvan er feitelijk maar één wordt gebruikt, kan de achternaam op het stembiljet worden gewijzigd. Dit komt omdat samengestelde achternamen de kiezer in verwarring kunnen brengen.
Deze nieuwe regel mag er echter niet toe leiden dat kandidaten verschillende andere wijzigingen in hun naam aanbrengen, of deze zelfs geheel wijzigen. Dit betekent dat u uw voornaam niet kunt wijzigen in uw bijnaam. Sommige kandidaten zijn bekend onder bijnamen. Zo mag een zanger zijn artiestennaam niet gebruiken op een stembiljet.
Wanneer gaan deze nieuwe regels in?
Om alle deelnemers zo goed mogelijk voor te bereiden op de verkiezing, en vanuit democratisch oogpunt, dient dit kiesreglement minimaal een jaar voor de verkiezingsdag gereed te zijn.
Dat betekent dat alles in september 2023 klaar moet zijn. De volgende tussenstap is om het eerste ontwerp van de ordonnantie in oktober 2022 ter principiële goedkeuring aan de Vlaamse regering voor te leggen. Het ontwerpdecreet wordt vervolgens uiterlijk begin 2023 ter bespreking voorgelegd aan het Vlaams Parlement.
Een reactie achterlaten